Dijitalleşme çağında gerçek hayatta başımıza gelen her olay, dijital ortamda da kendisine bir karşılık buluyor. Yani İstanbul’da patlayan bir bomba, doğal olarak Twitter, Instagram üzere dijital platformlarda da büyük tesire neden oluyor.
“Kim, neden, nasıl yaptı?” sorularının cevaplarına dair haberler kimi vakit gerçeklerden çok farklı oluyor. Üstelik bu sahte haberler bilhassa siyasetle alakalıysa altı kat daha hızlı yayılıyor.
Sahte haberleri üretenler, kestirim edilenin tersine aslında sıradan beşerler oluyor.
Sahte haberleri üreten bir kesim ve tüketen bir kesim var. Hepimiz birtakım tanınan hesapların palavra haber yaptıklarını biliyoruz. Lakin bazen de takipçisi çok olan hesapların palavra haberleri daha çok yaydığını düşünüyoruz. Ama araştırma sonuçları bunun aksini gösteriyor.
Peki kim bu palavra haberleri yayanlar diye baktığımızda şayet yanıtınız botlar ise bu da yanlış. Aslında çoğunlukla az takipçili yeni kurulmuş hesaplar. Bunu neden yaptıklarına gelecek olursak…
“Yeterince büyük bir yalan söyler ve onu tekrar etmeye devam ederseniz, insanlar sonunda ona inanmaya başlayacaklardır.”
Boğaziçi Üniversitesinden Haluk Bingöl, 2014 yılında doğru ve yanlışın rekabeti üzerine bir araştırma yapıyor. Yaptığı bu araştırma Phsical Review E’ de yayımlanıyor. Araştırma sonuçlarına nazaran insanlara birkaç seçenek sunduğunuzda ve onlardan birinin olma ihtimalinin başkalarına oranla daha yüksek olduğunu söylediğinizde o kitlenin size inanma ihtimali artıyor.
Peki bu araştırma sonucundan ne anlamamız gerekiyor? Haberin kalitesi ve yanlışsız olup olmadığı önemli değil. Bir insanı manipüle etmek istiyorsanız evvel onu bilgiye boğun. Sonrasında ise içlerinden birini ön plana çıkarın ve popüler hale getirin. Beşerler çok maruz kaldıkları bu bilgiyi kabul etme eğiliminde oluyorlar.
Nature Human Behaviour mecmuasında yayımlanan farklı bir araştırmada da misal sonuçlar bulunmuş. Bir şeyin çok kişi tarafından söylenmesi yahut bizim onu çok duymamız, bizi onun hakikat olduğuna ikna etmeye yetiyor.
Farkında olarak ya da olmayarak yanıtsız sorulara verilen yanıtlarla tanınan olmak üzere bir maksada hizmet ediyor olabilirsiniz.
Yazının birinci kısmında, uydurma haberleri üreten ve dolanıma sokan bir kitlenin de olduğundan bahsetmiştik. Onların bu haberlerle tanınan hale geldiğini gördükçe siz de bunu yapmanız gerektiğini düşünebilirsiniz. Bundan ötürü siz de o haberleri paylaşabilirsiniz.
Araştırmalarda bir öteki neden de kendi grubunuzda tanınan olmak olarak gösteriliyor. Yani genel olarak sizin takip ettiğiniz bir kitle var, sizi takip eden bir kitle var. Bu kitlede ön plana çıkmak, “ben sizden daha bilgiliyim” imajı vermek, ilgi görmek için de bu haberleri çabucak paylaşıyor olabilirsiniz.
Sahte haberlerin hislerimizi amaç alması, yeni ve şaşırtan olması onları paylaşmamıza neden oluyor olabilir.
Sahte haberlerin birçok vakit duygularımıza hitap ettiğini, tıpkı formda yeni ve şaşırtıcı olduğunu görürsünüz. İstanbul’daki patlama için söylenenler ve yayılan haberler hislerimize hitap etse de çok sayıda kişiyi makus etkiledi.
Suçlunun bulunması, olayın nedenlerinin öğrenilmesi hepimizin isteği olsa ve hislerimizi tatmin etse de bizim hislerimiz bu düzmece haberlerle tatmin olurken bir diğerinin hayatını güç duruma sokmuş olabiliriz.
Uzmanlar şiddet haberlerinde olaya ve bireylere ilişkin imgelerin paylaşılmaması gerektiği konusunda uyarıyor.
Birçoğumuz olayla ilgili karşımıza çıkan manzaraları paylaşmak istesek de bu manzaraların bir diğerine travma geçirtme ihtimalini düşünemeyebiliyoruz ya da anksiyetesi olan bir insanın dertlerini artıracağı ihtimali aklımızdan geçmiyor. O olayın yaşandığı yerden kişi geçmeye korkabilir, oraya her gittiğinde gözünün önüne o manzaralar gelebilir.
Bu yüzden haberleri paylaşırken Türk Psikologlar Derneğinin ihtarlarını dikkate alalım; insanlara ilişkin imgeleri, patlama anını ve olayla ilgili imgeleri paylaşmamaya dikkat edelim.
- Kaynaklar: APS Journals, Bubisanat, Nature Human Behaviour, İndigo Mecmuası, Türk Psikologlar Derneği, Üniversal, VOX
